By Dr Andy Richardson BVSc CertAVP(ESM) MRCVS, NAF Veterinary Director
Vrijwaring van pijn is een van de 5 essentiële vrijheden waaraan alle eigenaren van dieren wettelijk moeten voldoen¹. Het tot een minimum beperken van pijn zorgt voor het welzijn van dieren en biedt optimale omstandigheden voor herstel van ziekten en blessures.
Echter, om pijn bij paarden te kunnen beperken moeten we eerst nauwkeurig kunnen vaststellen wanneer onze paarden tekenen van ongemak laten zien. Extreme pijn kan overduidelijk zijn, maar milde chronische pijn kan moeilijker te herkennen zijn. Desalniettemin heeft ook milde chronische pijn belangrijke gevolgen voor het welzijn.
Pijnherkenning bij mensen wordt geholpen omdat de patiënt het soort, de plek en intensiteit van de pijn kan verwoorden. Deze luxe hebben we bij paarden duidelijk niet, waardoor het voor dierenartsen en paardeneigenaren absoluut noodzakelijk is om pijn te kunnen beoordelen, voordat er met een passende behandeling kan worden gestart.
Wat is normaal gedrag?
De diagnose ‘pijn’ wordt grotendeels gebaseerd op de subjectieve beoordeling van het gedrag van het paard. Daarom is het nuttig om eerst na te gaan wat de normale gedragspatronen bij paarden zijn.
Paarden zijn herbivoren – grazers die van origine in een kudde leven en bij contact met roofdieren als eerste op hun vluchtvermogen vertrouwen: het zijn vluchtdieren. De kuddes overleefden door het grazen op grasland met vezelige planten met lage nutritionele waarde. Om te kunnen ontsnappen aan roofdieren moeten ze extreem alert zijn en het leven in een kudde biedt extra bescherming. Agressie tussen verschillende dieren binnen een kudde is minimaal en mild, voornamelijk gebaseerd op subtiele communicatie en rituele vertoningen. De duidelijke hiërarchie binnen een kudde helpt de rust binnen de kudde te bewaren.
Om te kunnen overleven op grasland met lage nutritionele waarde, heeft het spijsverteringskanaal van het paard zich zo aangepast dat het gedurende de hele dag kleine beetjes ruwvoer met lage energiewaarde kan verwerken. Paarden waren voortdurend in beweging, steeds op zoek naar nieuwe gebieden om te grazen.
Door de domesticatie van paarden moesten ze zich aanpassen, maar veel van hun natuurlijke gedrag is in stand gebleven. Dit is een belangrijke factor wanneer we pijn willen kunnen herkennen. Paarden tillen bijvoorbeeld vaak hun hoofd op als ze van de grond eten, zelfs in een stal. Waarschijnlijk doen ze dit zodat ze zicht kunnen hebben op roofdieren. Wilde paarden schrapen met hun hoeven over de grond om wortels van planten bloot te leggen, waar meer voedingsstoffen in worden gevonden. Een natuurlijke rustpositie van het paard is met het hoofd naar beneden, maar de oren zijn naar voren of opzij. Ze staan vaak met een achterbeen op rust en aan het einde van een rustperiode kunnen ze gapen of uitrekken. Als ze niet rusten of eten zijn ze vaak alert of in beweging.
Hoe herken je pijn
Om zo goed mogelijk pijn te herkennen bij je paard is het nuttig om pijn in verschillende categoriën in te delen. Hieronder wordt dieper ingegaan op pijn gerelateerd gedrag.
Fysiologische kenmerken die kunnen veranderen worden hieronder weergegeven, maar een gedetailleerde uiteenzetting valt buiten het kader van dit artikel.
Pijngerelateerd gedrag
Om goed te kunnen begrijpen hoe pijn het gedrag van onze paarden kan beïnvloeden, moeten we eerst het nut van pijn onderkennen. Pijn kan worden gekenmerkt als acuut of chronisch.
Acute pijn (recent ontstaan/ kortdurend, vaak in hogere intensiteit) dient ertoe om het dier te weerhouden om verdere activiteiten te ondernemen die het letsel zouden kunnen verergeren. Bij een breuk, bijvoorbeeld, moet het paard zicht onthouden van onnodige bewegingen om het risico te verkleinen dat de breuk groter wordt. Pijn dient ook als een herinnering voor de hersenen om die pijnlijke stimulus in de toekomst te voorkomen om herhaling te voorkomen, bijvoorbeeld in het geval van schrikdraad.
Het doel van chronische pijn (langdurig, vaak minder intens dan acute pijn) is moeilijker de bepalen en kan een afspiegeling zijn van de onbalans in de natuurlijke ontstekingsbevorderende en –remmende mechanismen van het lichaam. Chronische pijn is een stuk minder nuttig voor ons omdat het onze dagelijkse routines in de weg kan staan, waaronder beweging en training. Bij paarden is chronische pijn vaak het moeilijkste om te herkennen. Voorbeelden van omstandigheden die kunnen zorgen voor chronische pijn zijn onder andere maagzweren, pijn aan tanden en kiezen, kissing spines en artritis.
Paarden met pijn kunnen algemene of meer specifieke gedragskenmerken vertonen, of een combinatie van beide.
Algemene gedragskenmerken van een paard met pijn kunnen zijn²:
Specifieke gedragingen, afhankelijk van de oorzaak van de pijn, kunnen zijn:
Ter aanvulling op het bovenstaande, kunnen er ook indicatoren van pijn zijn die moeilijker te herkennen zijn. Hoewel dit gedrag ook kan worden veroorzaakt door niet-pijnlijke oorzaken, bijvoorbeeld een jong paard die zadelmak gemaakt wordt, is het belangrijk dat wij als paardeneigenaren en dierenartsen onszelf afvragen of pijn een onderliggende oorzaak kan zijn.
Voorbeelden van deze moeilijk te herkennen indicatoren van pijn kunnen zijn:
Nogmaals, deze gedragingen hebben niet altijd pijn als onderliggende oorzaak, maar pijn moet op zijn minst altijd moeten worden overwogen.
Pijn evalueren
Al het bovenstaande brengt ons bij de hamvraag, hoe weet ik of mijn paard pijn heeft? Voor veel acute pijnlijke aandoeningen is het overduidelijk voor ervaren paardenmensen, dierenartsen of professionals – bijvoorbeeld in het geval van hoefbevangenheid waarbij het paard naar achteren leunt om het gewicht van de voorbenen te verlichten.
Echter, de vele verschillende oorzaken van meer algemene uitingen van pijn, vaak chronisch, zijn moeilijker om te herkennen.
De eerste stap moet altijd contact met je dierenarts zijn. Een grondig onderzoek is doorgaans het beginpunt en het kan nuttig zijn om video's van het gedrag van je paard te hebben. Het kan nodig zijn dat er meer dan een consult nodig is om een duidelijk beeld te schetsen van het gedrag en de mogelijke oorzaken. Verdere onderzoeken, zoals uitverdoven, röntgenfoto's, echo's of andere soort onderzoeken kunnen nodig zijn om mogelijke oorzaken uit te sluiten. Een pijnschaal kan nuttig zijn om de ernst van de pijn te meten en bij te houden.
Een andere waardevolle manier om uit te sluiten of je paard pijn heeft is het gebruik van een kortdurende pijnstiller om te zien of dit een verandering in het gedrag veroorzaakt. Dit kan variëren van gebruik van gericht uitverdoven van een gebied, zoals een gewricht of een gebied in de rug. Het gedrag van het paard kan direct daarna veranderen. Als alternatief kan je dierenarts een kuur van orale pijnmedicatie voorschrijven om te zien of het paard gedurende 1-2 weken ander gedrag laat zien.
Oplossingen voor de lange termijn
Voor veel aandoeningen is een specifieke behandeling beschikbaar die de pijn kunnen wegnemen of verminderen, bijvoorbeeld wanneer operatief een chipje wordt verwijderd uit een gewricht, of een zekere tand getrokken wordt.
Maar er zijn ook omstandigheden die vragen om langdurige pijnverlichting als onderdeel van de behandeling. Voorbeelden hiervan zijn bijvoorbeeld artritis of problemen aan de hoeven.
Er zijn ook inflammatoire aandoeningen waarbij (aangepaste) lichaamsbeweging een positieve bijdrage kan leveren, mits deze beweging kan worden uitgevoerd met behoud van een acceptabel niveau van comfort. Paarden met kissing spines bijvoorbeeld, hebben vaak baat bij beweging en ontwikkeling van de rugspieren, zodra de onderliggende oorzaken zijn aangepakt ³. Deze gevallen hebben vaak baat bij het gebruik van van orale middelen om het paard comfortabel te houden.
De opties voor langdurige pijnstilling omvatten orale NSAIDs zoals phenylbutazone (‘bute’) of meloxicam. Langdurig gebruik van NSAIDs moet altijd zorgvuldig worden overwogen omdat ze voor ongewenste bijwerkingen kunnen zorgen, zoals maagzweren, ontsteking van de dikke darm en nierschade.
Andere opties voor langdurige pijnverlichting zijn onder andere plantaardige ontstekingsremmers die minder bijwerkingen kennen. Zoek naar een product wat door dierenartsen wordt aanbevolen en bij voorkeur onafhankelijk is getest.
